PRAWO AUTORSKIE

Autorskie prawa osobiste

1. Pojęcie autorskich praw osobistych
2. Prawo do autorstwa utworu oraz decydowania o jego oznaczeniu
3. Prawo decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności
4. Prawo do integralności utworu
5. Nadzór autorski
6. Ochrona sfery osobowości twórcy po jego śmierci

Pojęcie autorskich praw osobistych

  Według powszechnego przekonania panującego w doktrynie autorskie prawa osobiste są fragmentem rozległej kategorii dóbr osobistych człowieka. Powtarzając za A. Szpunarem są to zatem "wartości niemajątkowe, wiążące się z osobowością człowieka, uznane powszechnie w danym społeczeństwie".

Rozważania nad pojęciem autorskich praw osobistych rozpocząć należy od odpowiedzi na pytanie, jakie wartości są przedmiotem ochrony zapewnianej przez owe prawa. Zgodnie z art. 16 PrAut "Jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, autorskie prawa osobiste chronią nieograniczoną w czasie i niepodlegającą zrzeczeniu się lub zbyciu więź twórcy z utworem [...]". Więź ta powstaje z chwilą stworzenia dzieła jako zjawisko pozaprawne i wyraża się najczęściej w istnieniu emocjonalnych, intelektualnych i psychicznych związków twórcy z utworem. Pozostaje ona jednak niezagrożona również w wypadku, gdy twórca usiłuje tę więź zerwać, tym samy wypierając się swego dorobku. Trwa ona nawet w razie niemożności sprawowania przez twórcę pieczy nad dziełem i chronienia dóbr osobistych, a zatem również po jego śmierci. Jest nieograniczona w czasie i nie podlega zrzeczeniu się lub zbyciu.

Do autorskich praw osobistych zgodnie z art. 16 PrAut należą m.in. prawa do: autorstwa utworu, oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo, nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Należy podkreślić, że nie jest to katalog zamknięty, a inne prawa twórcy wymienione zostały w dalszych przepisach ustawy.

Prawo do autorstwa utworu oraz decydowania o jego oznaczeniu

  Prawo do autorstwa przybiera dwie postaci: pozytywną i negatywną. Negatywny aspekt tego prawa wyraża się w skutecznym, względem wszystkich, zakazie przywłaszczania autorstwa. Autor może żądać, aby nikt nie oznaczał jego dzieła własnym nazwiskiem lub pseudonimem. Pozytywny zaś aspekt polega na obciążeniu podmiotu rozpowszechniającego dzieło (niezależnie od podstawy i zakresu eksploatacji) obowiązkiem wymienienia nazwiska i pseudonimu jego autora w sposób zwyczajowo przyjęty, zaś od twórcy wymaga wskazania autorstwa i źródeł cytatów.

Twórca samodzielnie decyduje o sposobie oznaczenia swego dzieła, a jego decyzja wiąże inne osoby. Korzystający oraz eksploatujący utwór jest obowiązany umieścić nazwisko twórcy zarówno na utworze, jak i wszystkich dokumentach, również reklamowych, które się do niego odnoszą.

  Jeżeli dzieło jest wynikiem pracy większej liczby podmiotów (np. utwór zbiorowy), twórca ma prawo żądać nie tylko ujawnienia nazwiska, ale również szczegółowego przypisania mu rezultatu jego pracy bądź też wymienienia zadań, które były przez niego wykonywanie w czasie powstawania dzieła.

  Odmienna regulacja dotyczy rozpowszechniania dzieła anonimowego, czyli w sytuacji, gdy twórca zakazuje opatrywania utworu cudzym nazwiskiem, ale jednocześnie domaga się zatajenia swojego autorstwa. Korzystanie z dzieła anonimowego w innej pracy rodzi obowiązek jej twórcy do podania źródła, bez ujawniania jego autorstwa.

Prawo decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności

  Zgodnie z art. 16 pkt. 4 twórcy dzieła służy wyłączne prawo osobiste do decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, które wynika w powszechnie panującego poglądu, iż dzieło wyraża osobowość twórcy i tylko jemu pozostawiona jest ocena, czy utwór został ukończony i czy może być przekazany publiczności. Prawo to ma również inny wymiary, a mianowicie, jeżeli autor dzieła nie zamierza go udostępnić, nikt zainteresowany rozpowszechnianiem utworu nie mogą go do tego nakłonić ani zmusić.

  Swoboda decyzji twórcy może doznać ograniczeń jedynie wówczas, gdy wcześniej zobowiązał się on do udostępnienia dzieła. Reperkusje niedostarczenia utworu w przewidzianym terminie zawarte są w art. 54 ust. 2 PrAut, który stanowi, że w takim przypadku zamawiający może: "wyznaczyć twórcy odpowiedni dodatkowy termin z zagrożeniem odstąpienia od umowy, a po jego bezskutecznym upływie może od umowy odstąpić".Obok tego przepisu w przypadku odmowy wydania przez twórcę dzieła, zastosowanie znajdą przepisy Kodeksu cywilnego regulujące odpowiedzialność kontraktową.

Szczególna regulacja dotycząca prawa decydowania o upublicznieniu utworu pojawia się przy stosunkach pracowniczych. Jednym z głównych przepisów mających za przedmiot tę kwestię jest art. 12 ust. 2 PrAut, który stanowi, że pracownik, będący twórcą utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechniania, może wyznaczyć pracodawcy odpowiedni termin do wykonania jego zobowiązania, jeżeli pracodawca nie rozpowszechnił dzieła w okresie dwóch lat od jego przyjęcia lub w innym okresie ustalonym przez strony. Kolejnym przepisem jest art. 14 PrAut zapewniający instytucji naukowej pierwszeństwo opublikowania utworu naukowego pracownika, który stworzył go w wyniku wykonywania obowiązków wynikających ze stosunku pracy. Skuteczność uprawnień instytucji uzależniona jest od zawarcia z twórcą umowy o wydanie utworu w nieprzekraczalnym terminie sześciu miesięcy od jego dostarczenia, po upływie którego prawo instytucji wygasa. Wygasa ono również wtedy, gdy nie doszło do opublikowania utworu w okresie dwóch lat od jego przyjęcia. W taki wypadku twórca ponownie nabywa prawo samodzielnego rozstrzygania o upublicznieniu dzieła, jego terminie oraz sposobie.

Prawo do integralności utworu

  Art. 16 pkt 3 mówi o prawie twórcy do nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, określanego mianem prawa do integralności utworu. Z jego treści wynika zakaz wprowadzania w utworze zmian bez uprzedniej zgody twórcy. Obowiązek poszanowania prawa do integralności istnieje niezależnie od okoliczności upoważniających do eksploatacji utworu, takich jak:

1. umowy
2. działania w ramach dozwolonego użytku publicznego
3. wygaśnięcia autorskich praw majątkowych.

Omawiane prawo nie ma jednak charakteru bezwzględnego i może doświadczać ograniczeń, o czym świadczy treść art. 49 ust. 2 zakazującego następcy prawnemu (ale również kontrahentom) czynienia zmian w utworze, "chyba że są one spowodowane oczywistą koniecznością, a twórca nie miałby słusznej podstawy im się sprzeciwić".

Częścią składową prawa do integralności utworu, jak już zostało wspomniane, jest prawo do rzetelnego wykorzystania utworu, przez które należy rozumieć możność zakazywania wykorzystania dzieła w sposób wprowadzający w błąd co do charakteru i podstawowych wartości ze względu na: kontekst eksploatacji, rozpowszechnianie opracowanie zniekształcającego dzieło macierzyste czy też ten tendencyjny wybór fragmentów. W kontekście tego prawa możliwe jest również badanie legalności tworzenia, rozpowszechniania, kontynuacji cudzego dzieła oraz adaptowania we własnych utworach niechronionych elementów cudzego dzieła np. tytułu czy imion własnych bohaterów

.

Przy analizie prawa do integralności utworów nie sposób nie wspomnieć o wszechobecnych cytatach, którym ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych poświęca art. 29 stanowiący, iż dozwolone jest przytaczanie w utworach, które stanowią samoistną całość, urywki rozpowszechnionych utworów lub drobne utwory w całości, w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości. W praktyce najczęściej spotykane jest cytowanie urywków dzieł osób trzecich. Bezsporny zdaje się być fakt, że taki urywek przytoczony powinien zostać dosłownie. Wszelkie odstępstwa od tej zasady, o ile się pojawiają, dotyczą przede wszystkich tłumaczenia bądź wprowadzania mowy zależnej. Nieodzowne jest zachowanie sensu i wymowy utworu, chyba że przytoczenie cytatu ma na celu wywołanie efektu parodystycznego czy też satyrycznego.

Nadzór autorski

  Kwestię nadzoru autorskiego reguluje ustawa PrAut w art. 60, który stanowi, że korzystający z utworu jest obowiązany przed jego rozpowszechnieniem umożliwić twórcy przeprowadzenie nadzoru autorskiego. Przed rozpowszechnieniem dzieła twórca ma możliwość rozszerzenia swego dzieła o informacje, których nie mógł wcześniej uwzględnić przez wzgląd na fakt, iż ukazały się one dopiero po dostarczeniu przez niego utworu do rozpowszechnienia, przy czym nie jest obowiązany do pokrywania kosztów takich zmian (mowa tu np. o korekcie autorskiej). Zwolniony od ponoszenia wydatków jest również wtedy, gdy zmiany w utworze są niezbędne i wynikają z okoliczności niezależnych od twórcy.

  Umożliwienie twórcy dokonania powyższych zmian zaliczane jest do obowiązków wydawcy. Jednak jeśli twórca nie przeprowadzi nadzoru autorskiego w odpowiednim terminie, uznaje się, że udzielił zgody na rozpowszechnianie utworu (art. 60 ust. 2 Pr Aut).

  Usuwanie błędów językowych i merytorycznych, których pozostawienie obniżałoby wartość dzieła i pozwalało na zaklasyfikowanie jako objętego wadami, jest zawsze dopuszczalne.

Ochrona sfery osobowości twórcy po jego śmierci

  Podstawą normatywną rozważań jest art. 78 ust. 2 PrAut, który stanowi: "Jeżeli twórca nie wyraził innej woli, po jego śmierci z powództwem o ochronę autorskich praw osobistych zmarłego może wystąpić małżonek, a w jego braku kolejno: zstępni, rodzice, rodzeństwo, zstępni rodzeństwa". Z powództwem tym, w braku odmiennej woli twórcy, "może również wystąpić stowarzyszenie twórców właściwe ze względu na rodzaj twórczości lub organizacja zbiorowego zarządzania prawami autorskimi lub prawami pokrewnymi, która zarządzała prawami autorskimi zmarłego twórcy". Z regulacji tej wynika, że po śmierci twórcy nie wygasają jego autorskie prawa osobiste. Nie przekształcają się one też w dobra osobiste osób wymienionych w tym przepisie, lecz trwają nadal jako dobra osobiste zmarłego twórcy.

  Wyżej wymieniony katalog osób upoważnionych do ochrony i wykonywania autorskich praw osobistych po śmierci twórcy może być przez niego samego modyfikowany. Co więcej nie istnieje żaden ustawowy wymóg co do formy, w jakiej wola ustawodawcy miałaby być wyrażona, a zatem zgodnie z art. 60 Kodeksu cywilnego może być to forma ustna, a nawet per facta concludentia (wyrażona w sposób dorozumiany).

  Na wypadek gdyby do wykonywania autorskich praw osobistych zmarłego twórcy uprawnionych było kilka osób, dla skutecznej realizacji swych uprawnień niezbędne byłoby zgodne stanowisko wszystkich uprawnionych w danej sprawie, chyba że postanowiliby inaczej np. upoważniając jedną osobę do wykonywania tychże praw.

  Przejawem ochrony sfery osobowości twórcy po jego śmierci jest także niezmienność wyrażonej przez twórcę woli co do wykonywania praw osobistych, która pozostaje w mocy również po jego śmierci. Zmiana tej woli przez osoby bliskie wymienione wyżej mogłaby zostać usprawiedliwiona jedynie wtedy, gdyby dało się wykazać, że ze względu na modyfikacje ocen obyczajowych, społecznych czy politycznych twórca zmieniłby najprawdopodobniej wcześniej wyrażoną wolę.