PRAWO AUTORSKIE

Podmiot prawa autorskiego

1. Twórca
2. Współtwórcy
3. Utwór połączony, zbiorowy, pracowniczy
4. Producent i wydawca

Twórca

 Zgodnie z art. 8 ust. 1 prawo autorskie przysługuje twórcy. Jest to zasada podstawowa, określana niekiedy mianem zasady twórczości, a jej zrozumienie sprowadza się do przyjęcia, żeprawo autorskie powstaje w sposób pierwotny na rzecz twórcy.Nabycie praw autorskich przez twórcę następuje ex lege wraz ze stworzeniem utworu,a wyjątki od tej zasady mogą wynikać wyłącznie z ustawy, a nie z woli stron.Zakresem zastosowania tej zasady objęte są zarówno autorskie prawa majątkowe, jak i autorskie prawa osobiste.

Twórcą jest osoba, która stworzyła utwór, tj. dzieło będące przejawem działalności twórczej, obdarzone indywidualnym charakterem (art. 1 ust. 1PrAut).Twórcą może być zatem wyłącznie osoba fizyczna. Jednak ustawodawca w art.8 ust.2 wprowadza dodatkowo domniemanie, iż twórcą jest osoba, której nazwisko w tym charakterze uwidoczniono na egzemplarzach utworu lub której autorstwo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek inny sposób w związku z rozpowszechnianiem utworu.Uwidocznienie nazwiska osoby w charakterze twórcy to swoista realizacja uprawnień osobistych twórcy: prawo do autorstwa utworu oraz prawo do oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo do udostępniania go anonimowo. Wynika z tego również fakt, iż domniemanie ma zastosowanie także wtedy, gdy oznaczenie utworu wystąpiło w postaci pseudonimu. Natomiast domniemanie autorstwa nie odnosi się do utworów anonimowych (tj. takich, których autorstwa w ogóle nie oznaczono na ich egzemplarzach ani nie podano w inny sposób do publicznej wiadomości) oraz do utworów, których twórca ukrywa się pod pseudonimem niepozwalającym ustalić jego tożsamości.

Uwidocznienie nazwiska twórcy na egzemplarzach utworu nie jest warunkiem zastosowania ochrony prawnoautorskiej, gdyż funkcją art. 8 ust. 2 jest jedynie wprowadzenie domniemania co do osoby twórcy i tym samym ułatwienie ustalenia osoby twórcy. Domniemanie to, jako domniemanie wzruszalne, może być obalone przeciwdowodem opartym na wykazaniu, że osoba, której nazwisko uwidoczniono na egzemplarzach utworu nie jest twórcą bądź jest jedynie jednym ze współtwórców. Dowód ten polega na wykazaniu, że osoba wskazana nie wniosła twórczego wkładu w postanie utworu bądź też, że wkład taki wniosły także inne osoby.

Współtwórcy

  Obok sytuacji, w której mamy do czynienia z jednym tylko twórcą, może pojawić się przypadek, gdy w powstawaniu utworu uczestniczy kilka osób, a wtedy status współtwórcy przysługuje wszystkim tym osobom, które wniosły twórczy wkład w jego powstanie. Współtwórcom przysługuje prawo autorskie wspólnie i domniemywa się, że wielkości udziałów są równe. Niemniej jednak każdy ze współtwórców może żądać określenia wielkości udziałów na drodze sądowej w oparciu o wkład pracy twórczej. Każdy ze współtwórców jest uprawniony do wykonywania prawa autorskiego do swojej części utworu, gdy ta ma samodzielne znaczenie i nie spowoduje to uszczerbku dla praw pozostałych współtwórców. Jeśli zaś chodzi o wykonywanie praw do całości utworu niezbędna jest zgoda wszystkich współtwórców, a w przypadku jej braku każdy ze współtwórców może żądać rozstrzygnięcia tej kwestii na drodze sądowej. Sąd orzeka wziąwszy pod uwagę interesy wszystkich współtwórców. Roszczeń z tytułu naruszenia prawa autorskiego do całości utworu dochodzić może każdy ze współtwórców, a uzyskane w ten sposób świadczenie przypada wszystkim współtwórcom z uwzględnieniem wielkości ich udziałów. Znamienny jest przepis art. 9 ust. 5, który stanowi, że do autorskich praw majątkowych przysługujących współtwórcom stosuje się odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego o współwłasności w częściach ułamkowych. Klauzula ta upoważnia do stosowania per analogiam przepisów Kodeksu cywilnego dotyczących:

1. ustanowienia zarządcy jeżeli nie można uzyskać zgody większości współwłaścicieli w istotnych sprawach dotyczących zwykłego zarządu albo jeżeli większość współwłaścicieli narusza zasady prawidłowego zarządu lub krzywdzi mniejszość (art. 203 k.c.),
2. domagania się rachunku z zarządu (art. 208 k.c.),
3. zniesienia wspólnego prawa (art. 210-212 i 220 k.c.).

W stosunku do utworów współautorskich przyjęto zasadę, że okres, po jakim wygasają autorskie prawa majątkowe, liczy się od śmierci "ostatniego ze współtwórców".

Utwór połączony, zbiorowy, pracowniczy

Problematyka utworu połączonego uregulowana została w art. 10 ustawy. Aby doszło do sytuacji, w której można rozważać wystąpienie utworu połączonego muszą wystąpić trzy elementy:

1. istnienie, co najmniej dwóch, odrębnych utworów, stworzonych przez różne osoby, zdolnych do samodzielnej eksploatacji i podlegających ochronie;
2. połączenie wspomnianych utworów;
3. połączenie służyć ma wspólnemu rozpowszechnianiu utworów- nie chodzi tu więc o zamiar stworzenia nowego utworu, w którym byłyby zespolone w sposób twórczy (w rozumieniu art. 3) wkłady różnych autorów.

Do kategorii dzieł połączonych nie należą ani zbiory dzieł ani dzieła zbiorowe. Twórcy połączonych utworów są uprawnieni do niezależnego wykonywania praw autorskich do tych utworów, o ile nie spowoduje to uszczerbku dla praw pozostałych twórców. Wykonywanie zaś praw do połączonych dzieł jako jednolitej całości wymaga zgody wszystkich twórców. każdy z nich może jednak wystąpić z żądaniem od pozostałych twórców udzielenia zezwolenia na rozpowszechnianie tak powstałej całości, chyba że istnieje słuszna podstawa odmowy, a umowa nie stanowi inaczej. Zezwolenie to jest najczęściej udzielane w formie umowy, która rozstrzyga m.in. kwestię partycypacji twórców w dochodach z eksploatacji połączonych utworów, a także kwestie zakresu i warunków tej eksploatacji. Dodatkowo każdy z twórców może indywidualnie dochodzić roszczeń związanych z bezprawną eksploatacją całości, ale uzyskane świadczenie przypadnie wszystkim twórcom zgodnie z ich udziałem w dziele połączonym. W przypadku utworu połączonego występuje problem tzw. częściowej ochrony dzieł połączonych, gdyż niezależność utworów składających się na nie powoduje, że dla każdego utworu czas trwania autorskich praw majątkowych będzie liczony oddzielnie.

  Artykuł następujący po art. 10 reguluje kwestię utworu zbiorowego. Przez utwór zbiorowy należy rozumieć takie dzieło, na którego zawartość składają się utwory (materiały) przygotowane przez różnych autorów. Znamienny jest fakt, iż nie jest konieczne, aby te materiały- elementy składowe były objęte ochroną autorskoprawną i traktowane jako utwór. "Dzieło zbiorowe, o którym stanowi art. 10 prawa autorskiego z 1952 r., składa się z szeregu oddzielnych od siebie i odrębnych partii, które łączy w jedną całość działalność redaktorska, polegająca przede wszystkim na odpowiednim wyborze oraz układzie tych partii. Założeniem dzieła zbiorowego jest to, że poszczególne jego części są dziełami poszczególnych autorów. Takimi dziełami są np. encyklopedie, słowniki, księgi pamiątkowe, kalendarze itp."- tak istotę dzieła zbiorowego opisał SA w Krakowie w wyroku z dnia 10 lutego 1995 r., I ACr 722/94, niepubl. W ramach przykładu wskazano w ustawie dwie kategorie dzieł zbiorowych: encyklopedie oraz publikacje periodyczne. W przypadku tych drugich (gazety, czasopisma) każdy odrębny utwór należy traktować jako dzieło zbiorowe. Aby móc mówić o utworze zbiorowym musi wystąpić co najmniej dorozumiana aprobata ze strony autorów na uczestniczenie w pracach związanych z tworzeniem takiego utworu.

Omawiany artykuł stanowi, że to po stronie wydawcy lub producenta utworu zbiorowego powstają ex lege autorskie prawa majątkowe do całości tego dzieło. Istnieje kilka argumentów, które uzasadniają przyjęcie takiego rozwiązania, m.in.:

1. wkład wydawcy (producenta) w przygotowanie dzieła zbiorowego, mający charakter nie tylko nakładów finansowych i organizacyjnych (związanych m.in. z potrzebą skoordynowania pracy intelektualnej wielu osób), lecz z reguły także "własnej" pracy twórczej, koncepcyjnej, świadczonej przez jego pracowników;
2. ryzyko i odpowiedzialność, jakie ponosi wydawca (producent), z którym na rynku ten rodzaj dzieła jest kojarzony;
3. wzgląd praktyczny, wyrażający się w trudności oznaczenia współtwórców utworu zbiorowego, obok - oczywiście - twórców poszczególnych części takiego utworu.

Ustawodawca przyjął domniemanie, iż wydawcą lub producentem jest osoba, której nazwisko lub nazwę uwidoczniono w tym charakterze na egzemplarzach (encyklopedii, publikacji periodycznej czy innego utworu zbiorowego) lub które podano w tym charakterze w związku z rozpowszechnianiem dzieła (np. w toku kampanii promocyjnej poprzedzającej wydanie dzieła). Opisane powyżej rozwiązanie nie pozbawia twórców praw autorskich do przygotowanych przez nich materiałów, o ile posiadają one samoistne znaczenie.

  Pomimo istnienia przepisu art. 11 ustawy PrAut wydawca, producent w dalszym ciągu jest zobligowany do zawarcia umów z autorami poszczególnych dzieł cząstkowych, które umożliwią wykorzystanie ich w utworze zbiorowym. Okres trwania autorskich praw majątkowych do utworu zbiorowego liczony jest od daty jego rozpowszechniania, a w przypadku jego braku od jego ustalenia.

Ostatnią ze szczególnych regulacji dotyczących zakresy podmiotowego praw autorskich jest regulacja dotycząca utworu pracowniczego. Z utworem pracowniczym mamy do czynienia, gdy pracownik stworzył dzieło w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy. Gdy opisana sytuacja będzie miała miejsce to pracodawcy z chwilą przyjęcia takiego utwory nabędzie autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. Omawiany przepis (art. 12 PrAut) ma jednak charakter względnie obowiązujący, a zatem znajdzie zastosowanie jedynie wówczas, jeżeli pracownik i pracodawca nie postanowią w umowie o innym sposobie uregulowania autorskoprawnych aspektów korzystania z utworu pracowniczego. Utwór pracowniczy może powstać jedynie w ramach stosunku pracy. W uregulowaniach umieszczonych w prawie pracy istnieje definicja stosunku pracy. Powstaje on na podstawie bądź umowy o pracę, bądź powołania, mianowania lub spółdzielczej umowy o pracę. "Przez nawiązanie stosunku pracy pracownik zobowiązuje się do wykonania pracy określonego rodzaju na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem oraz w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę, a pracodawca - do zatrudniania pracownika za wynagrodzeniem". Przyjmuje się, że szczególnymi cechami, którymi charakteryzuje się stosunek pracy, są:

1. obowiązek osobistego świadczenia pracy,
2. odpłatność pracy,
3. podporządkowanie pracownika przełożonym w procesie pracy,
4. ryzyko po stronie zakładu pracy.

Utwór pracowniczy nie wystąpi zatem w przypadku utworów stworzonych na zamówienie, na podstawie umowy o dzieło lub umowy zlecenia, a także do utworów stworzonych w ramach konkursu.

  Jak już wspomniano utwór pracowniczy powstaje jedynie w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, a zatem gdy stworzenie dzieła mieściło się w zakresie zadań pracownika. Owe obowiązki mogą być sprecyzowane zarówno w umowie o pracę, w poleceniach służbowych, w układach zbiorowych i normach wewnątrzzakładowych, jak również w zwyczajach przyjętych w zakładzie oraz w obrębie danej grupy zawodowej, gdy w umowie obowiązki nie zostały wyraźnie sformułowane . Samo posłużenie się w procesie tworzenia urządzeniami lub materiałami należącymi do zakładu pracy tudzież wykonywanie powiązanych z tym czynności w czasie pracy nie jest z kolei wystarczającą podstawą do stwierdzenia pracowniczego charakteru powstałego utworu.

W art. 12 ust. 2 PrAut ustawodawca uregulował kwestie dotyczące prawa decydowania o upublicznieniu utworu pracowniczego. Przepis ten stanowi, że pracownik, będący twórcą utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechniania, może wyznaczyć pracodawcy odpowiedni termin do wykonania jego zobowiązania, jeżeli pracodawca nie rozpowszechnił dzieła w okresie dwóch lat od jego przyjęcia lub w innym okresie ustalonym przez strony. Kolejnym przepisem jest art. 14 PrAut zapewniający instytucji naukowej pierwszeństwo opublikowania utworu naukowego pracownika, który stworzył go w wyniku wykonywania obowiązków wynikających ze stosunku pracy.

Skuteczność uprawnień instytucji uzależniona jest od zawarcia z twórcą umowy o wydanie utworu w nieprzekraczalnym terminie sześciu miesięcy od jego dostarczenia, po upływie którego prawo instytucji wygasa. Wygasa ono również wtedy, gdy nie doszło do opublikowania utworu w okresie dwóch lat od jego przyjęcia. W taki wypadku twórca ponownie nabywa prawo samodzielnego rozstrzygania o upublicznieniu dzieła, jego terminie oraz sposobie.

Producent i wydawca

  Ustawodawca nie wprowadził w ustawie PrAut definicji legalnej producenta i wydawcy. Nie mniej posłużył się domniemaniem, które za producenta lub wydawcę przyjmuje osobę, której nazwisko lub nazwę uwidoczniono w tym charakterze na przedmiotach, na których utwór utrwalono, albo podano do publicznej wiadomości w jakikolwiek sposób w związku z rozpowszechnianiemutworu.Domniemanie to jest wzruszalne i może zostać obalone w drodze przeciwdowodu.