PRAWO AUTORSKIE

Przedmiot prawa autorskiego

1. Pojęcie utworu
2. Utwór zależny
3. Zbiory
4. Wyłączenia
5. Stosowanie ustawy
6. Umowy międzynarodowe

Pojęcie utworu

 Pojęciem kluczowym w początkowym etapie rozważań nad prawem autorskim jest "utwór". Definicja legalna "utworu" pojawia się na samym początku ustawy PrAut i stanowi, że utworem jest każdy przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia. Posłużenie się zwrotem "działalność twórcza" wskazuje, że za przedmiot prawa autorskiego uznawać należy tylko rezultat działania odróżniającego się choćby w minimalnym stopniu od innych rezultatów analogicznego działania. Nieodzowne jest zatem wystąpienie elementu nowości bez względu na jej stopień. Podstawą uznania konkretnego działania za "utwór" jest samodzielne stworzenie określonego bytu materialnego ustalonego w jakikolwiek sposób, o ile ma ono "indywidualny charakter". Oznacza to, iż musi ono samo w sobie odróżniać się od innych takich samych przejawów działalności twórczej i świadczyć o swoistości, oryginalności i wszelkich innych właściwościach, które czynią go w mniejszym bądź większym stopniu niepowtarzalnym i unikatowym. Definicja legalna "utworu" wskazuje na dwa różne aspekty omawianego zagadnienia, otóż nie tylko stwierdza, że to, co zostało wykreowane, nie było w przeszłości znane w takiej samej postaci (cecha nowości), ale również że działanie to przejawia cechy oryginalności- pojawia się obiektywnie uchwytny rezultat samodzielnej twórczości.

Według przytoczonej na wstępie definicji utworu powinien on zawierać w sobie łącznie następujące cechy:

1. powinien stanowić rezultat pracy człowieka,
2. powinien być przedmiotem działalności twórczej,
3. powinien posiadać indywidualny charakter.

Powyższe przesłanki są jedynymi wymaganymi ustawowo dla uzyskania statusu utworu. Dlatego też zakwalifikowanie danego wytworu intelektualnego jako przedmiotu ochrony prawa autorskiego nie zależy od:

1. okoliczności dotyczących osoby twórcy: takich jak np. wykształcenie czy też profesjonalizm, a tym bardziej płeć, wiek czy pochodzenie,
2. zamiaru stworzenia lub nie utworu w rozumieniu ustawy,
3. przeznaczenia oraz kwestii jego ewentualnej użyteczności,
4. wartości artystycznej utworu.
5. rozmiar, postać i jakość utworu,
6. źródło inspiracji,
7. stopień wysiłku intelektualnego i ilość czasu poświęcona na tworzenie utworu,
8. obiektywna wartość materialna.

Ustawa PrAut zawiera przykładowy katalog działalności twórczej, która będzie zakwalifikowana jako "utwór". A są to:

1. wyrażone słowem, symbolami matematycznymi, znakami graficznymi (literackie, publicystyczne, naukowe, kartograficzne oraz programy komputerowe);
2. plastyczne;
3. 3fotograficzne;
4. lutnicze;
5. wzornictwa przemysłowego;
6. architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne;
7. muzyczne i słowno-muzyczne;
8. sceniczne, sceniczno-muzyczne, choreograficzne i pantomimiczne;
9. audiowizualne (w tym filmowe).

Utwór jest przedmiotem prawa autorskiego od chwili ustalenia, chociażby miał postać nieukończoną.

Utwór zależny

  Obok utworów samoistnych, stworzonych przez jednego tylko twórcę istnieje też kategoria utworów niesamoistnych, pośród których wymienić można utwory zależne. Istotą tych utworów jest ingerencja w cudzy utwór bądź utwory, mająca znamiona twórcze. Pojawiają się zatem w jednym utworze elementy twórcze przejęte z utworu macierzystego oraz elementy twórcze osoby opracowującej utwór. Owa ingerencja ma na celu powstanie nowego utworu- utworu zależnego- które w ustawie nosi miano "opracowania cudzego utworu". Najbardziej rozpoznawalne przykłady to: tłumaczenia, przeróbka, adaptacja. Przygotowując opracowanie autor co prawda obiera sobie za cel stworzenie nowego dzieła, ale równocześnie świadomie zakłada opracowanie w nim cudzego utworu, który będzie w nowopowstałym dziele rozpoznawalny.

  Regulacja ustawowa dotycząca utworów zależnych ma charakter generalny, więc odnosi się do wszelkich opracowań niezależnie od dziedziny działalności intelektualnej. Treść art. 2 przyjmuje, że przedmiotem opracowania mus być "utwór". Nie wskazuje jednak na to, czy warunkiem koniecznym jest to by ten utwór być utworem chronionym albo samodzielnym. Przesądza jednak o tym, że opracowanie jest przedmiotem prawa autorskiego bez uszczerbku dla prawa do utworu pierwotnego. Rezultatem takiego założenia jest powstanie ex lege prawa autorskiego do opracowania. Rozporządzanie i korzystanie z opracowania zależy od zezwolenia twórcy utworu pierwotnego (prawo zależne), chyba że autorskie prawa majątkowe do utworu pierwotnego wygasły. Jest to tzw. prawo zależne. Dodatkowo na egzemplarzach opracowania wymienione zostać muszą: twórca oraz tytuł utworu pierwotnego.

  Jednym z ostatnich, lecz na pewno nie najmniej istotnych elementów, które utwór zależny musi posiadać jest wykazywanie własnych cech twórczych. Jak każde dzieło, objęte ochroną autorskoprawną, musi być przejawem działalności twórczej o indywidualnym charakterze

Zbiory

  Szczególnym przedmiotem prawa autorskiego, obok omówionych utworów zależnych, są zbiory. Art. 3 ustawy PrAut stanowi, że: "zbiory, antologie, wybory, bazy danych spełniające cechy utworu są przedmiotem prawa autorskiego, nawet jeżeli zawierają niechronione materiały, o ile przyjęty w nich dobór, układ lub zestawienie ma twórczy charakter, bez uszczerbku dla praw do wykorzystanych utworów". Inne zbiory, jak np. katalogi, słowniki, leksykony, encyklopedie, śpiewniki, książki adresowe, również mogą zostać objęte ochroną. Regulacja art. 3 PrAut oparta jest na kilku podstawowych założeniach:

1. zbiory podlegają ochronie tylko wtedy, gdy przejawiają elementy twórczości; ten wkład twórczy prowadzi do powstania nowego utworu i decyduje o tym, iż nie mamy do czynienia jedynie z pewną ilością zgromadzonego materiału;
2. twórczość może przejawiać się w doborze, układzie lub zestawieniu materiału; wystarcza, iż będzie się manifestować w jednym z tych elementów; badanie przesłanki twórczości (wymaganego stopnia jej nasilenia) powinno się przy tym odbywać według ogólnych reguł;
3. dla przyznania zbiorom ochrony nie ma znaczenia "autorskoprawna kwalifikacja" elementów zbioru; mogą to być również materiały niekorzystające z ochrony;
4. elementami zbioru mogą być dowolne, jeśli chodzi o "treść" i formę wyrazu, materiały, a więc np. piśmiennicze, fotograficzne, muzyczne itd.; mogą nimi również być fragmenty dzieł (jak to ma miejsce np. w przypadku zbioru cytatów) bądź wreszcie same proste informacje, dane;
5. ochrona statuowana na rzecz zbiorów nie narusza praw przysługujących do poszczególnych włączanych do zbioru materiałów; prawo autorskie do zbioru nie odnosi się do poszczególnych jego składników. Materiałami stanowiącymi zawartość zbioru mogą być: materiały korzystające z autorskoprawnej ochrony, materiały nieobjęte wspomnianą ochroną z powodu jej wygaśnięcia bądź niespełnienie warunków jej przyznania, materiały wyłączone spod ochrony na podstawie art. 4 PrAut.

  Jak już wspomniano powstałe zbiory nie mogą nieść ze sobą uszczerbku dla praw do wykorzystywanych utworów. Uszczerbkowi takiemu można zapobiec w dwojaki sposób: poprzez uzyskanie zgody osoby uprawnionej albo poprzez powołanie się na licencję ustawową. Uzyskanie zgody najczęściej stwierdzone jest umową, w której dochodzi bądź do przeniesienia praw autorskich w określonym zakresie, bądź do udzielenia licencji na wykorzystanie materiału w zbiorze. W przypadku powołania się na licencję może chodzić o wykorzystanie art. 29 ust. 2 PrAut, zezwalającego na zamieszczanie rozpowszechnionych drobnych utworów lub fragmentów większych utworów w podręcznikach i wypisach w celach dydaktycznych. W przypadku tym jednak będziemy mieć do czynienia dodatkowo z prawem do wynagrodzenia dla twórcy.

Wyłączenia

Ustawodawca w art. 4 wyłącza następujące utwory spod zakresu ochrony prawnoautorskiej:

1. akty normatywne lub ich urzędowe projekty,
2. urzędowe dokumenty, materiały, znaki i symbole,
3. opublikowane opisy patentowe lub ochronne,
4. proste informacje prasowe.

Powyższe wyliczenie stanowi katalog zamknięty.

Za akty normatywne uznawane są: ustawy, rozporządzenia Rady Ministrów, zarządzenia Ministrów, umowy międzynarodowe, porozumienia normatywne (takie jak zbiorowe układy pracy), a także akty prawa miejscowego wydawane przez organy samorządu terenowego oraz terenowe organy administracji rządowej (zarówno polskie jak i zagraniczne). Powodem wyłączenia tej kategorii jest dbałość o interes społeczny, mający swój wyraz w prawie do informacji na temat przedsięwzięć legislacyjnych oraz w prawie dostępu oraz swobodzie korzystania z aktór normatywnych. Interes społeczny w tym wymiarze jest uważany jako nadrzędny wobec interesu autora.

Również w przypadku dokumentu urzędowego nie ma ani w ustawie PrAut ani w innych przepisach, w tym proceduralnych jednej definicji legalnej. Można przyjąć, że cechami wspólnymi wszystkich definicji "dokumentu urzędowego" (zawartych w Kodeksie cywilnym, Kodeksie postępowania karnego, Kodeksie postępowania cywilnego etc.) jest zwrócenie uwagi na dwie przesłanki:

1. dokument powinien być sporządzony w przepisanej formie oraz
2. dokument powinien być wydany przez organ państwowy w jego zakresie działania lub podmioty niepaństwowe realizujące zadania publiczne.

Mając powyższe na względzie w literaturze prawniczej przykłady dokumentów urzędowych to najczęściej: zaświadczenie, wpis dokonany na rachunku bankowym, dowody doręczeń, protesty wekslowe, pokwitowania pocztowe, protokoły posiedzenia w postępowaniu sądowym, ale także decyzje administracyjne. Przyjąć należy, że dokumentami urzędowymi są np. obwieszczenia, pouczenia lub komunikaty wydawane przez władze, jak również różnego rodzaju urzędowe wyjaśnienia, okólniki, przepisy wewnątrzzakładowe, wzory pism, formularzy, zaświadczeń, a także orzeczenia sądów i innych organów (np. orzeczenia TK i NSA lub organów administracji).

Kolejną kategorią wyłączoną spod zakresu stosowania ustawy PrAut są opublikowane opisy patentowe lub ochronne. Tego rodzaju materiały z samej istoty oraz funkcji ochrony własności przemysłowej powinny być powszechnie dostępne i niczym nieograniczone. Należy jednak z całą stanowczością podkreślić, iż ochrony pozbawione są jedynie opisy już opublikowane (dot. pierwszej publikacji).

Ostatnią już z wyłączonych kategorii jest kategoria "proste informacje prasowe". Przez proste informacje prasowe rozumieć należy materiały prasowe, które nie wykazują cech oryginalności, a mają jedynie wydźwięk informacyjny bez indywidualnych ocen i komentarzy, a są to m.in.: komunikaty pogodowe, informacje o mających się odbyć imprezach kulturalnych czy sportowych, w tym o repertuarze kin i teatrów, programy stacji radiowych i telewizyjnych, kroniki wypadków, notowania giełdowe i walutowe itp. Wyłączenie to ma na celu zapobiegnięcie monopolizacji informacji poprzez powoływanie się na prawo autorskie. A zatem ex lege pozbawiona ochrony ma być jedynie sama informacja, co umożliwia nie tylko jej swobodny przepływ, ale zapewnia także społeczeństwu swobodny do niej dostęp. Należy uściślić, że pomimo zastosowania w ustawie sformułowania "informacje prasowe" nie można ograniczyć tego jedynie do tych ogłoszonych w prasie drukowanej. Dotyczy to również informacji podanych w radiu, TV czy tez innych mediach wg ustawy Prawo prasowe.

Stosowanie ustawy

Przepisy ustawy stosuje się odpowiednio do utworów:

1. których twórca lub współtwórca jest obywatelem polskim lub których twórca jest obywatelem państwa członkowskiego Unii Europejskiej, lub państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu(EFTA) - stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym,
2. które zostały opublikowane po raz pierwszy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej albo równocześnie na tym terytorium i za granicą,
3. które zostały opublikowane po raz pierwszy w języku polskim,
4. które są chronione na podstawie umów międzynarodowych, w zakresie, w jakim ich ochrona wynika z tych umów.

Umowy międzynarodowe

 Polska jest sygnatariuszem wszystkich najważniejszych umów międzynarodowych dotyczących praw autorskich i ich ochrony m.in.:

1. Konwencja berneńska - Akt paryski Konwencji Berneńskiej o Ochronie Dzieł Literackich i Artystycznych z dnia 24 lipca 1971 r. (Dz.U. 1990 Nr 82, poz. 474)
2. Konwencja powszechna - Powszechna konwencja o prawie autorskim z dnia 24 lipca 1971 r. (Dz.U. 1978 Nr 8, poz. 28)
3. Konwencja rzymska - Międzynarodowa konwencja o ochronie wykonawców, producentów fonogramów oraz organizacji nadawczych z dnia 26 października 1961 r. (Dz.U. 1997 Nr 125, poz. 800)
4. Porozumienie w sprawie Handlowych Aspektów Praw Własności Intelektualnej (Agreement on Trade - Related Aspects of Intellectual Property Rights, w skrócie: TRIPS) - wyodrębniona część Porozumienia Ustanawiającego Światową Organizację Handlu (World Trade Orgnisation, w skrócie: WTO) z 15.4.1994 r. Obwieszczenie Ministra Spraw Zagranicznych w sprawie publikacji załączników do Porozumienia ustanawiającego Światową Organizację Handlu (WTO) z dnia 12 lutego 1996 r. (Dz.U. Nr 32, poz. 143)
5. Europejska Konwencja o telewizji ponadgranicznej - sporządzona w Strasburgu 5.5.1989 r., ratyfikowana przez Polskę w 1990 r. (Dz.U. z 1995 r. Nr 32, poz. 160 ze zm.)
6. Traktat o stosunkach handlowych i gospodarczych między Rzecząpospolitą Polską a Stanami Zjednoczonymi Ameryki z dnia 21 marca 1990 r. (Dz.U. 1994 Nr 97, poz. 467)